In Brussel sluit werk hebben bestaansonzekerheid niet uit

Uit het laatste Brusselse rapport over armoede en ongelijkheid dathet Observatorium voor Gezondheid en Welzijn (studiedienst van Vivalis) publiceerde, blijktdat (kans)arme Brusselaars die soms meerdere jobs combineren, er toch niet in slagen teontsnappen aan bestaansonzekerheid. Een van de belangrijkste redenen voor die situatie isde veelheid aan arbeidsstatuten en -regelingen, wat tot meer instabiliteit leidt voor dezewerknemers.

Met zijn 9,6% werkende armen is Brussel de koploper in ons land (4,7% voor heel België,5% in Wallonië en 3,7% in Vlaanderen). Die cijfers vormen, vooral in het Brussels Gewest,een onderschatting ten opzichte van de realiteit: de nationale indicatoren houden geenrekening met de specifieke kenmerken van de hoofdstad op de arbeidsmarkt, waardoor devele statuten en uiteenlopende beroepsactiviteiten die Brussel kenmerken, onzichtbaarworden. In Brussel is deze bestaansonzekerheid erg merkbaar. De officiële cijfersweerspiegelen echter niet de veelheid aan beroepssituaties en statuten waarmeekansarme werknemers worden geconfronteerd.

De vele gezichten van bestaansonzekerheid in Brussel

In dit rapport stelt het Observatorium daarom een ruimere definitie voor van het begrip"werkende armen"(*) , om de instabiliteit, versnipperde inkomsten en de moeite om deeindjes aan elkaar te knopen beter te weerspiegelen. In de studie maakt men hetonderscheid tussen drie toenemende groepen Brusselse kansarmen:

• de zichtbare armen: werknemers (zelfs met een vast contract), uitzendkrachten,freelancers en platformwerkers, die door hun korte arbeidsovereenkomsten, lage aantalwerkuren of variabele werktijden geen financiële stabiliteit hebben;
• de moeilijk zichtbare, hybride armen, die verschillende activiteiten in loondienst,zelfstandig werk, flexijobs, sociale uitkeringen en soms informeel werk aan elkaar rijgenen combineren. Dat hybride karakter maakt hun professioneel traject onoverzichtelijk enstelt hen bloot aan administratieve risico's en het verlies van rechten;
• de onzichtbare armen: dit zijn voltijdse werknemers uit de informele economie(zwartwerk), die vaak werken in erg risicovolle omstandigheden. Van deze categorie ishet aandeel bijzonder moeilijk in te schatten, maar ze omvat een heel groot aantalmensen zonder papieren.

Arbeidsonzekerheid en snel wisselende situaties en statuten gaan gepaard met eenmoeilijke leefcontext in Brussel: te hoge huurprijzen, ongezonde woningen, niet kunnensparen, financiële schulden, afzien van gezondheidszorg, dure mobiliteit en een beperktetoegang tot hobby’s en cultuur. De fysieke en psychologische uitputting is groot, vooral bijzwaar werk dat niet hoog gewaardeerd wordt. Ongelijkheid op basis van geslacht, afkomst, leeftijd, gezondheidstoestand of toegang tot digitale technologie versterken deze moeilijkheden nog, wat leidt tot langdurige bestaansonzekerheid ondanks werk.

Een evolutie van het wettelijk kader en de arbeidsmarkten die deze bestaansonzekerheid nog versterkt

Veranderingen in arbeidsregelingen, beroepsactiviteiten en de organisatie van werk zorgen bij Brusselaars voor een instabieler job- en activiteitentraject, dat sowieso al instabiel is:

• veelheid en diversificatie van arbeidsregelingen, activiteiten en statuten (studentenjobs, flexijobs, P2P (deeleconomie: bezorgers, enz.), steunmaatregelen voor tewerkstelling en opleiding, amateurkunstenvergoeding, verenigingswerk, enz.), wat kan leiden tot administratieve problemen;
• digitalisering, platformisering, (gedeeltelijke) informalisering van de aard van en toegangsvoorwaarden voor jobs, activiteiten en arbeidsvoorwaarden;
• hybriditeit die wordt versterkt door de opeenvolging en combinatie van verschillende statuten en jobs;
• veelheid van het aantal tussenpersonen (meerdere werkgevers) in arbeidsrelaties, wat het makkelijker maakt om de geldende normen te omzeilen;
• toename van de sociaaleconomische risico's voor werknemers (verslechtering van contractuele voorwaarden, onzekere verloning, niet-verlenging van overeenkomsten, verlies van financiële middelen, onzekere tewerkstelling of activiteit, slechtere bescherming tegen ziekte, ongevallen en de stopzetting van activiteiten, enz.).

Deze veranderingen leiden tot een toenemende individualisering van de arbeidsrelaties en een grotere afhankelijkheid van werkgevers bij werknemers. Daaruit volgen er steeds meer situaties waarbij sociale rechten niet worden opgenomen, personen niet meer in aanmerking komen voor deze rechten of voor sociale bescherming, en risico’s op sancties (intrekking van rechten, wijzigingen van statuten, terugvordering van onverschuldigde bedragen, enz.), in combinatie met effectieve en duurzame verarming.

Professionele trajecten beveiligen: een prioriteit

In het licht van deze bevindingen beveelt het Observatorium voor Gezondheid en Welzijn aan om:

• de statistieken en de zichtbaarheid van gegevens over minder zichtbare werknemers te verbeteren;
• professionele trajecten en activiteiten veiliger te maken door drempeleffecten te verminderen: meer hybride situaties toelaten waarin tewerkstelling en andere activiteiten worden gecumuleerd, met sociale rechten die mensen beschermen.

Methodiek

Bij het kwalitatieve onderzoek vonden in totaal 117 interviews plaats met Brusselse (kans)arme werkenden, beroepsactoren en experts. Het onderzoek werd aangevuld door het verzamelen van bestaande gegevens.
 

(*) Een (kans)arme werkende is een werknemer die: verklaart meer dan de helft van de tijd gedurende een jaar te werken of te hebben gewerkt, een equivalent beschikbaar inkomen heeft dat lager ligt dan de nationale armoedegrens (60% van het mediaan equivalent beschikbaar inkomen) of iets hoger ligt dan het GGMMI (gewaarborgd gemiddeld minimummaandinkomen) en van mening is niet te kunnen rondkomen om te voorzien in de kosten van zijn levensonderhoud. In die zin kan een werkende arme met een inkomen boven de armoederisicogrens nog steeds in bestaansonzekerheid verkeren en in de groep worden opgenomen.